ONDERZOEK NAAR LONGKANKER IN AMSTERDAM UMC
locatie VUmc
Door de bijdrage van de Paulien van Deutekom Foundation zijn de onderzoekers in het Amsterdam UMC locatie VUmc in 2019 gestart met een onderzoek naar longkanker. Deze studie is vernoemd naar Paulien van Deutekom, de PAULIEN-studie. Op deze pagina wordt uitgelegd wat deze studie voor uitgangspunten heeft en welke vorderingen er gemaakt worden.
De PAULIEN-studie
Longkanker is een agressieve vorm van kanker waar jaarlijks veel mensen mee geconfronteerd worden. Doordat de longen een grote overcapaciteit hebben en er geen pijnzenuwen in de longen zitten, krijgen veel patiënten pas klachten op het moment dat de kanker te ver uitgegroeid en uitgezaaid is en er geen kans op genezing meer is. De behandeling is dan gericht op het terugdringen van de ziekte en het bestrijden van klachten.
Toch zijn er in de afgelopen jaren veel vorderingen gemaakt in de behandeling van de groep patiënten met uitgezaaide longkanker. Naast de reguliere behandeling als chemotherapie en radiotherapie, zijn er behandelingen met immunotherapie en doelgerichte therapie (pilletjes) op de markt gekomen. Het succes van deze behandelingen hangt echter van verschillende factoren af. Voor de behandeling met een doelgerichte therapie moet er een specifieke DNA-verandering aanwezig zijn in de kankercel. Dit is slechts bij een minderheid van de patiënten het geval. De kans dat immunotherapie aan slaat blijkt in de praktijk moeilijk te voorspellen. Wel zijn er testen die de artsen kunnen doen op afgenomen tumormateriaal die leiden tot een betere inschatting hiervan.
Een van de testen is het bepalen van de zogenaamde ‘PDL-1’ op de kankercellen. Dit stofje kan op de buitenkant van de kankercel voorkomen. Als dit aanwezig is kan de kankercel zich hiermee beschermen tegen aanvallen van het afweersysteem. Veel vormen van immunotherapie die momenteel beschikbaar zijn maken gebruik van dit mechanisme en zijn instaat de werking van PDL-1 te verzwakken. Hierdoor kan de kankercel zich niet langer op deze manier beschermen tegen de afweerreactie en kunnen afweercellen veelal de kankercellen wel herkennen en opruimen. Over het algemeen kan aangenomen worden dat er een sterke afweerreactie door de kankercellen afgehouden wordt wanneer er veel PDL-1 gezien wordt op de kankercellen. De kans dat patiënten met een hoge PDL-1 expressie zullen reageren op immunotherapie is daarom groot. Toch is het zo dat de mate waarin de afweerreactie op gang komt na het geven van immunotherapie, in de praktijk sterk wisselt. Bij sommige patiënten verdwijnt de kanker als sneeuw voor de zon en is er op de scan nauwelijks nog een afwijking terug te vinden. In andere gevallen gaat de groei onverminderd door.
Paulien van Deutekom trof helaas ook dit vreselijke lot. Alle behandelingen ten spijt bleef de kanker onverminderd doorgroeien, wat uiteindelijk geleid heeft tot haar overlijden in januari 2019. Na haar overlijden ontstond spoedig het initiatief om onderzoek te steunen gericht naar betere voorspellers en verdere optimalisatie in de behandeling van longkanker. Dit heeft geresulteerd in de PAULIEN studie. In 2019 werd de studie gepresenteerd en in het voorjaar van 2020 kon de eerste patiënt aan de studie deelnemen. De studie is open voor patiënten in meerdere ziekenhuizen in Noord-Holland. Naast Amsterdam UMC doen het Dijklander Ziekenhuis (locaties Purmerend en Hoorn) en Zaans Medisch Centrum mee aan het onderzoek. Op korte termijn zal de studie ook opengaan in het OLVG, het Tergooi Ziekenhuis, het Flevoziekenhuis en Alkmaar.
Wat wordt er onderzocht? De studie is bedoeld voor patiënten met uitgebreid uitgezaaide longkanker (van het niet-kleincellige type) met een hoge PDL-1 expressie. Dit is de meest voorkomende vorm van longkanker. Volgens de huidige standaarden zouden deze patiënten een behandeling met immunotherapie moeten krijgen. Echter, in de praktijk lijkt het vaak moeilijk voor het immuunsysteem om alle kanker op te ruimen wanneer er spraken is van een hoge ziektelast (wanneer er veel kanker in het lichaam aanwezig is). De behandeling met chemotherapie zou kunnen bijdragen aan het sneller en effectiever bestrijden van de kanker. Chemotherapie grijpt direct aan in de kankercellen en door dit te combineren met immunotherapie wordt de kanker tegelijkertijd op twee manieren bestreden. Er is een terughoudendheid om deze behandelingen te combineren vanwege de angst voor bijwerkingen en de vooronderstelling dat chemotherapie mogelijk een nadelig effect zou hebben op de immuunrespons tegen kankercellen. Maar deze toxiciteit (de mate waarin bijwerkingen optreden) lijkt betrekkelijk mild en het afweersysteem lijkt niet veel te leiden onder de behandeling met chemotherapie. Daarmee lijkt er een voordeel van de dubbele behandeling te kunnen zijn. Het doel van de studie is dan ook om te onderzoeken of dit ook echt het geval is; leidt de combinatie tot een snellere en effectievere respons dan wanneer er alleen immunotherapie gegeven wordt.
Daarnaast is er nog een tweede aspect aan de studie wat gericht is op het verkrijgen van meer inzicht in de werking van het afweersysteem tegen kanker. Gedurende de behandeling wordt op verschillende tijdsmomenten van alle patiënten bloed afgenomen, tumormateriaal verzameld en worden er CT-scans gemaakt.
Hoe gaat dit in de praktijk? Al het extra bloed dat wordt afgenomen voor het onderzoek, wordt op een centrale plek in Amsterdam UMC verzameld en verwerkt. Op deze samples wordt gericht gekeken naar verschillende type afweercellen, de hoeveelheid hiervan en wat voor specifieke kenmerken ze bij zich dragen om het afweersysteem positief te beïnvloeden of juist af te remmen. Deze informatie wordt gecorreleerd met de overige informatie van de patiënt (bijv. afname van de kanker op therapie, specifieke bijwerkingen en klachten die patiënten ervaren). Ook wordt er op zeer gedetailleerd niveau gekeken of er verbanden bestaan tussen wat zich afspeelt in het bloed en wat er onder de microscoop gevonden wordt op het tumormateriaal. Uit eerdere onderzoeken is al gebleken dat er rondom de kankercellen een uitgebreid gevecht plaats vindt tussen cellen die tumorgroei bevorderen en verschillende soorten afweercellen die de kanker bestrijden. Door hier verder op in te zoomen kunnen nieuwe inzichten ontstaan. Dit soort informatie kan leiden tot succesvollere combinaties van immunotherapie en chemotherapie met bestaande medicatie (die voor andere ziekten al geregistreerd zijn) of tot de ontwikkeling van nieuwe medicijnen. Daarnaast hopen de onderzoekers en artsen, door alle data met elkaar te vervlechten, beter in staat te zijn om die patiënten te identificeren die een verhoogd risico lopen op een agressief beloop van de ziekte. Hierdoor kunnen ze in een vroeger stadium de gegeven behandelingen optimaliseren, wat letterlijk van levensbelang kan zijn.
De eerste resultaten van de PAULIEN studie worden eind 2022 verwacht.
(update november 2020)
Om een bijdrage te doen aan de PAULIEN-studie, kan er gedoneerd worden Doneer. Ook kunnen de producten Sokken van Paulien en Paulien Colsjaal worden aangeschaft. De opbrengst gaat in zijn geheel naar onderzoek naar longkanker.